महाराष्ट्रात अष्टविनायक म्हणून ओळखली जाणारी आठ प्रसिद्ध गणेश मंदिरे आहेत. ‘अष्ट’ म्हणजे आठ, आणि ‘विनायक’ हे गणपतीचे दुसरे नाव. बल्लाळेश्वर, चिंतामणी, गिरिजात्मज, महागणपती, मोरेश्वर, सिद्धिविनायक, वरदविनायक आणि विघ्नेश्वर हे ते अष्टविनायक. यापैकी पाच मंदिरे पुणे जिल्ह्यात, एक अहमदनगर जिल्ह्यात तर उर्वरित दोन मंदिरे रायगड जिल्ह्यात येतात.
महाराष्ट्रातील आठ स्वयंभु गणपतींचा एक श्लोक खालीलप्रमाणे:
स्वस्ति श्री गणनायाकम गजमुखं मोरेश्वारम सिद्धीदम |
बल्लाळं मुरुडं विनायक मढं चिंतामणी थेवरम ||
लेण्यान्द्री गिरीजात्माजम सुवरदम विघ्नेश्वारम ओझरम |
ग्रामो रांजण संस्थितम गणपती कुर्यात सदा मंगलम ||
अष्टविनायक यात्रा मार्ग
पहिला दिवस:
पुण्यातून सकाळी लवकर यात्रा सुरु करून,
थेऊर, मोरगाव, सिद्धटेक, रांजणगाव मंदिरात गणेशाचे दर्शन घ्यावे.
रात्रीचा मुक्काम ओझर येथील भक्त निवास मद्ये करता येईल.
दुसरा दिवस:
सकाळी, ओझर येथील विघ्नेश्वर मंदिरात दर्शन घ्या.
त्यानंतर लेण्याद्री, महड आणि पालीचा गणपती करून पुण्यात माघारी येऊ शकता.
अष्टविनायक यात्रा सुलभ करण्यासाठी काही टिपा
- स्वतःचे वाहन असल्यास, प्रवास सुलभ आणि वेळेची बचत होईल.
- अनेक टूर ऑपरेटर अष्टविनायक यात्रेसाठी बस सेवा देतात.
- मंदिरांमध्ये गर्दी टाळण्यासाठी सकाळी लवकर किंवा सायंकाळी उशिरा दर्शनासाठी जा.
- दर्शनासाठी लागणाऱ्या रांगांमध्ये वेळ न वाया घालवण्यासाठी, बहुदा आठवड्याचे शेवटी यात्रा टाळा.
१. मोरेश्वर गणपती, मोरगाव
बारामतीपासून ३९ किलोमीटर अंतरावर पुणे जिल्ह्यातील मोरगाव गावात मोरेश्वर गणपती आहे. हे गाव कऱ्हा नदीच्या काठावर वसलेले आहे. पौराणिक कथेनुसार, मयुरेश्वराच्या रूपात गणेशाने या ठिकाणी सिंधू राक्षसाचा पराभव केला होता. या विजयामुळे मोरेश्वर मंदिराची स्थापना झाली. येथे पूजा केल्याने धैर्य मिळते आणि अडथळ्यांवर विजय मिळतो, अशी भाविकांची श्रद्धा आहे. अष्टविनायक यात्रेतील भाविकांसाठी हे एक महत्त्वाचे तीर्थक्षेत्र आहे.
२. चिंतामणी गणपती, थेऊर
पुण्यापासून २८ किलोमीटर अंतरावर थेऊर गावात हे मंदिर आहे. या गणपतीचे वैशिष्ट्य म्हणजे त्याची डाव्या बाजूची सोंड, रत्नजडित नाक आणि डोळ्यांनी सजलेली आहे. असे मानले जाते की गणेशाच्या या रूपाची पूजा केल्याने भक्तांच्या जीवनातील अडथळे आणि संकटे दूर होतात.
असे मानतात की, फार पूर्वी, गण नावाचा एक योद्धा राजा होता, त्याला गुण किंवा गणसुरा असेही म्हणत. थेऊर येथे राहणाऱ्या कपिला ऋषीकडून त्याने चिंतामणी नावाचा मनातील इच्छा पूर्ण करणारा मणी जबरदस्ती काढून घेतला. हे ऐकून गणेशाने गणाच्या स्वप्नात येऊन त्याचा पराभव करून तो मणी कपिला ऋषींना परत केला. गणेशाच्या कृपेने भारावून, कपिला ऋषींनी गणेशाला आपला स्वामी बनवले आणि ते ठिकाण थेऊर, म्हणजे ‘स्थिर’ म्हणून ओळखले जाऊ लागले. दुसरी कथा अशी सांगते की, गौतम ऋषींनी दिलेला शाप काढून घेण्यासाठी इंद्राने येथे गणेशाची पूजा केली आणि या शहराला एकेकाळी कदंब-नगर असे म्हटले जात असे. ब्रह्मा च्या विचलित मनाला गणेशाच्या कृपेने येथे स्थिरता मिळाली म्हणून स्थिर मन करणारे ठिकाण थेऊर म्हणून प्रसिद्ध झाले.
३. सिद्धिविनायक गणपती, सिद्धटेक
अहमदनगर जिल्ह्यातील श्रीगोंदा शहरापासून ४८ किलोमीटर अंतरावर पुणे-सोलापूर महामार्गालगत सिद्धिविनायक मंदिर आहे. भीमा नदीच्या शेजारी असलेले हे मंदिर, जेथे भगवान विष्णूने गणेशाच्या आशीर्वादाने कैटभ राक्षसाचा पराभव केला असे म्हटले जाते. हे एकमेव अष्टविनायक मंदिर आहे जिथे गणेशाची सोंड उजवीकडे झुकलेली आहे.
सिद्धिविनायक मंदिर हे आध्यात्मिक ज्ञान आणि यशासाठी आशीर्वाद शोधणाऱ्यांसाठी एक महत्त्वपूर्ण तीर्थक्षेत्र आहे.
४. महागणपती, रांजणगाव
पुण्यातील रांजणगाव गावातील महागणपती मंदिर त्रिपुरासुराच्या आख्यायिकेशी संबंधित आहे, ज्याने देवांचा नाश केला होता. त्रिपुरासुराचा पराभव करू न शकलेल्या देवांनी गणेशाची मदत मागितली. मोरावर स्वार असलेल्या गणेशाने भयंकर युद्ध केले आणि त्रिपुरासुराचा पराभव केला. या विजयामुळे महागणपती मंदिराची स्थापना झाली. येथील मूर्ती दहा हातांनी चित्रित करण्यात आली आहे, जी गणेशाची शक्ती आणि आव्हानांवर मात करण्याच्या सामर्थ्याचे प्रतीक आहे.
५. विघ्नेश्वर गणपती, ओझर
पुण्यापासून ९० किलोमीटर अंतरावर असलेल्या ओझर गावात विघ्नेश्वर गणपती मंदिर आहे. थोरल्या बाजीराव पेशवे यांचे बंधू पेशवे चिमाजी आप्पा यांनी या मंदिराचा पुनरुज्जीवन केल्याचे सांगितले जाते. हे मंदिर सणांमध्ये, विशेषत: गणेश चतुर्थीच्या वेळी, जेव्हा संपूर्ण मंदिर दिवे आणि सजावटींनी उजळून निघते तेव्हा त्याच्या भव्य उत्सवांसाठी प्रसिद्ध आहे.
६. गिरीजात्मज गणपती, लेण्याद्री
पुण्यापासून ९८ किलोमीटर अंतरावर लेण्याद्री टेकडीवर हे गणेश मंदिर आहे. हे मंदिर १८ बौद्ध लेण्यांच्या संकुलात आहे. गणेश लेणी म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या ८ व्या लेणी मद्ये श्रींची मूर्ती आहे. पुण्याजवळील लेण्याद्री टेकडीवरील गिरिजात्मज मंदिराचा महाभारतातील पांडवांशी पौराणिक संबंध आहे. असे मानले जाते की पांडवांनी त्यांच्या वनवासात लेण्याद्रीला भेट दिली आणि येथे गणेशाची पूजा केली. गुहेच्या संकुलात वसलेले हे मंदिर अद्वितीय आहे कारण भक्त मूर्तीच्या मागे गणेशाची पूजा करतात. आख्यायिका असेही सुचविते की गणेशाने आपले बालपण लेण्याद्री येथे घालवले.
७. वरदविनायक गणपती, महड
पुण्यापासून ९० किलोमीटर अंतरावर असलेल्या महड गावात असलेले हे मंदिर १८९२ पासून सतत तेवत ठेवलेल्या तेलाच्या दिव्यासाठी प्रसिद्ध आहे. या गणेशाची सोंड डावीकडे आहे आणि मुख्य मूर्तीभोवती चार हत्तींच्या मूर्ती आहेत. मंदिराचा इतिहास पेशव्यांच्या काळापासूनचा आहे, जे गणेशाचे निस्सीम भक्त होते. असे म्हटले जाते की पेशवे शासकांनी हे मंदिर बांधले आणि जीर्णोद्धार केले, ते वरदान देणाऱ्या वरदविनायकाला समर्पित केले. मंदिराची वास्तुशिल्प, सोनेरी घुमट आणि सर्प रचनांसह, मराठा काळातील भव्यता दर्शवते.
८. बल्लाळेश्वर गणपती, पाली
रायगड जिल्ह्यात अंबा नदीच्या जवळ, पाली येथे बल्लाळेश्वर मंदिर आहे. हे मंदिर अद्वितीय आहे कारण त्याचे नाव गणेशाने वाचवलेल्या भक्त बल्लाळ यांच्या नावावर आहे. आख्यायिका आहे की बल्लाळ, गणेशाचा एक उत्कट भक्त, त्याच्या भक्तीसाठी गावकऱ्यांकडून छळ झाला. बल्लाळच्या अतूट श्रद्धेने प्रभावित झालेल्या गणेशाने त्याच्यासमोर दर्शन घेतले आणि त्याला त्रासापासून वाचवले. हे मंदिर अद्वितीय आहे कारण ते दक्षिणायन दरम्यान सूर्याच्या हालचालीशी संरेखित होते, प्रतिकूलतेवर भक्तीच्या विजयाचे प्रतीक आहे. मंदिराची रचना ही वितळलेल्या लोखंडाने चिकटलेल्या दगडांचा वापर करून बांधली गेली आहे.
थोडक्यात:
या प्रत्येक अष्टविनायक मंदिराला केवळ ऐतिहासिक महत्त्वच नाही तर भक्तांना प्रेरणा देणाऱ्या सखोल आध्यात्मिक कथा देखील आहेत. ही मंदिरे केवळ प्रार्थनास्थळे नाहीत तर श्रद्धा, धैर्य आणि वाईटावर चांगल्याच्या विजयाचे प्रतीक आहेत. सर्व अष्टविनायक मंदिरात भाविकांसाठी महाप्रसाद आणि निवासाची खूप चांगली सोय आहे. यातील बरीच गणपती मंदिरे मोऱ्या गोसावी चिंचवड गणेश मंदिर ट्रस्ट च्या निगराणीखाली नियोजन करतात.
